Społeczność żydowska w Radziejowie

,,Lecz mnie się robi lżej,
choć męczę się ogromnie,
i już mnie boli mniej,
bo — p a m i ę t a j ą o m n i e…
Niech będzie, jak ma być,
niech dręczą nieprzytomnie,
lecz mnie znów chce się żyć,
bo
p a m i ę t a j ą o m n i e”

Fragment piosenki ,,Pamiętają o mnie” Władysława Szlengla
(1914-1943), polskiego Żyda, polskiego poety, który zginął w czasie powstania w warszawskim gettcie.(https://www.facebook.com/Muzeum-im-Jana-Kasprowicza-120990515968631).

Radziejów był prawdopodobnie pierwszym miastem na Kujawach, w którym zaczęli osiedlać się Żydzi. Informacje o tym pochodzą z pierwszej połowy XV wieku. W XVI wieku radziejowski kahał miał synagogę na ,,Piaskach za wiatrakami”. W 1546 roku przywilej królewski zakazał Żydom osadnictwa w mieście. Ponownie Żydzi zaczęli osiedlać się w Radziejowie pod koniec XVIII wieku. Pomimo ograniczeń osadniczych liczba ludności żydowskiej systematycznie rosła. W połowie XIX wieku istniał rewir żydowski wzdłuż ulicy Toruńskiej ( długi czas nazywana przez mieszkańców miasta ulicą Żydowską).
Społeczność żydowska w Radziejowie-1808r.-84 osoby (10,2% ludności), 1820r-198 osób (16,5%), 1939r.-649 osób (13,5%).
W życiu gospodarczym Radziejowa społeczność żydowska odgrywała znaczącą rolę. Podstawowym źródłem utrzymania radziejowskich Żydów był handel; w 1919 roku zarejestrowanych było 12 większych sklepów, których właścicielami byli wyłącznie Żydzi. Oprócz handlu zajmowali się też rzemiosłem.


Handel

• Skóry- Szymon Nejman
• Gotowe buty i manufaktura- Moryc Rozental, Hejman Markowski i Abram Wagner
• Ubiory- Małka Radziejewska, Ojzer Rachwalski, Tauba Lewicka, Berta Bauman, Tamara Friedman, Mojsze Markowski, Jojne Klinberl, Mordka Nasielski
• Materiały budowlane- Naftali Łęczycki i Josef Cohn
• Zboże-), Uszer Kuczyński i Abram Cohn
• Bydło i konie- Lejb Erdwajn i Szmul Grojnowski
• Pośrednictwo w handlu artykułami rolnymi (głównie zbożem, bydłem), wyrobami galanteryjnymi- Markowskich, Wagnerów, Walterów, Zajfów, Frankenbergów, Kwiatów, Rozentalów
• Ubrania gotowe- Stupajowie, Szumirajowie
• Obuwie- Rozentalowie
• Artykuły spożywcze- rodzina Kwiatów, Szejmanów, Złotnickich

Rzemiosło

• Rzeźnictwo- Grojne i Mojsze Grojnowski, Szaja Zelig, Fajwisz Złotnicki
• Piekarstwo- Aron Lesiński, Efraim Kołtoński, Ber Żółty, Aron Salomończyk, Józef Służewski
• Krawiectwo- Chaim Salomoński, Mosze Stupaj, Menachem Kuczyński
• Usługi transportowe(Radziejów- Nieszawa-Piotrków Kujawski, Osięciny)- Szlama Kotowski, Tobiasz Drobiński, Hersz Ajzyk
• Zegarmistrzostwo- Izrael Walter
• Fryzjerstwo- Wolf Warenbaum i Icek Radziejowski

W Radziejowie działały żydowskie organizacje społeczno-gospodarcze, które oprócz działalności zawodowej zajmowały się działalnością kulturalno-oświatową.
Wśród żydowskich organizacji społeczno-gospodarczych działających w okresie międzywojennym należy wymienić: Gemilut Chesed (zrzeszała w 1938 r. 57 członków. W zarządzie wybranym w lipcu 1939 r. zasiedli: Szmul Bursztyn-prezes, Lenas Żółty, Mojżesz Szejman, Cudek Wilczyński, Jakub Łaski, Rafał Sztygrys, Juda Radziejewski), Żydowską Bibliotekę i Czytelnię Społeczną (kierowali nią w początkach lat trzydziestych: Josek Kumer, Josek Markowski. Zrzeszała około 50 członków), Związek Drobnych Kupców i Handlujących (zarejestrowany 12 czerwca 1925 roku) i Centralny Związek Rzemieślników Żydów (kierował nim początkowo D. Rachwalski, następnie A. Fenigsztein). Organizacje te obok działalności zawodowej zajmowały się działalnością kulturalną i oświatową.
W 1929 r. utworzono Żydowską Bibliotekę i Czytelnię Społeczną, która powstała na bazie Żydowskiej Biblioteki Społecznej. Istniał również bank żydowski i łaźnia rytualna. Pierwszym klubem piłkarskim w Radziejowie była żydowska drużyna „Makabi”z Edwardem Grojnowskim na czele, utworzona w 1930 r., drużyna nie była zarejestrowana w PZPN, rozgrywała mecze z miejscowymi drużynami i reprezentacją młodzieży z Radziejowa. W mieście grano w piłkę już w latach 20-tych XX w.
Przy ulicy Zachodniej były dwie sąsiadujące ze sobą synagogi. Starsza, drewniana z początku XIX wieku i druga murowana zwana Beit Rachel (Dom Racheli) wybudowana w latach 1935-1938. Ufundował ją jeden z synów radziejowskiego rabina Mazura, który pełnił swój urząd na przełomie XIX i XX wieku. W skład majątku gminy żydowskiej wchodził plac przy ul. Zachodniej ogrodzony siatką, o powierzchni 702 metrów kwadratowych, murowana synagoga kryta blachą przy ul. Objezdnej, plac o powierzchni 618 metrów kwadratowych, budynek mieszkalny, łaźnia z mieszkaniem, cmentarz z budynkiem o powierzchni 9547 metrów kwadratowych.
Niemcy spalili synagogi 8 listopada 1939 roku, a odpowiedzialnością obarczyli Żydów. Za dowód uznali znalezienie u jednego z zatrzymanych paczki zapałek. Do dzisiaj po spalonych i zburzonych podczas okupacji synagogach nie pozostał żaden ślad. Jedynie zdjęcia dostępne w Internecie.
Cmentarz gminy żydowskiej w Radziejowie został założony prawdopodobnie w początkach XIX wieku. Wiadomo, że w tym okresie w miasteczku istniało już bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza. Cmentarz był zlokalizowany w południowej części miasta, w rejonie ul. Ogrodowej i ul. Sosnowej. Podczas II wojny światowej z rozkazu Niemców cmentarz został zdewastowany. W 1992 roku jeden z mieszkańców Radziejowa napisał do Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie wspominając: „W trzy dni po likwidacji getta w Radziejowie (25.04.1942 r.) mieszkańcy osiedla przylegającego do żydowskiego cmentarza pod przywództwem jednego z żołnierzy niemieckich dokonali profanacji. Nagrobki żydowskie zostały wykorzystane jako materiał budulcowy na podproża niektórych domów oraz jako płyty chodnikowe w kilku ogrodach. (…) Sprofanowane nagrobki do dziś można odnaleźć w kilku gospodarstwach. Cmentarz został całkowicie zniszczony. Ziemia już po zakończeniu wojny została wybrana na głębokość kilkunastu metrów. Na cmentarzu powstała gigantyczna piaskownica, i tak to miejsce nazywają mieszkańcy”.
Wyrwane z ziemi macewy wykorzystano do różnych prac budowlanych. Decyzją rady powiatowej w 1956 roku prawie całą część terenu, na którym zlokalizowany był cmentarz, przeznaczono na wyrobisko żwiru, niszcząc bezpowrotnie większą część kirkutu. Poniżej urządzono w tym miejscu miasteczko ruchu drogowego. Na cmentarzu nie zachowały się żadne macewy. Jedyną materialną pozostałością po radziejowskim kirkucie są odnalezione w 2012 r. fragmenty macew znajdujące się obecnie w Izbie Regionalnej. Macewy te stanowiły przez kilkadziesiąt lat podłogę pomieszczeń gospodarczych na jednej z posesji w Radziejowie.
Po wybuchu II wojny światowej, przesiedlono Żydów z miasta w rejon ulic Toruńskiej i Szewskiej, gdzie utworzono getto. Wiosną 1942 r. naziści przeprowadzili grabież żydowskiego mienia w Sali remizy strażackiej(26 stycznia 1942roku). Następnie z rozkazu władz niemieckich rozpoczęto likwidację radziejowskich Żydów.
Wcześniej część Żydów przekupując urzędników zdobyła zaświadczenia umożliwiające wyjazd z Radziejowa. . Za wystawianie Żydom przepustek w latach 1941–1942 skazano Waltera Foertscha, zastępcę komisarza urzędowego obwodu Radziejów, na 4 lata więzienia. Do 20 marca 1942 r. właściciele przepustek wyjechali, kierując się do Kłobucka i Częstochowy. Część z nich jednak zawróciła. Ponownie pojawili się w Radziejowie w ostatnich dniach marca. Na dobę przed ostateczną likwidacją zgromadzono ostatnich 100 Żydów w kościele farnym. Zostali wywiezieni samochodami w dniu 22 kwietnia 1942 r. jak można sądzić, do obozu masowej zagłady w Chełmnie nad Nerem.
Po wojnie Żydzi pojawili się w Radziejowie latem 1945 roku (41 osób). Jednak po zamordowaniu nocą z 29 na 30 września 1945 r. w pobliskich Osięcinach dwóch Żydów, radziejowscy Żydzi w pospiesznie uciekli z miasta. Dopiero po kilku tygodniach pojawili się w nim ponownie. W następnych latach pozostały już tylko pojedyncze osoby.
Dziś jedynymi śladami po istnieniu w Radziejowie licznej społeczności żydowskiej są fragmenty macew w Izbie Regionalnej, dwie książki z Biblioteki i Czytelni Żydowskiej w Izbie Regionalnej, dom na Toruńskiej, w którym był Bank, dom na Objezdnej (mykwa/jatka). Upamiętniają tabliczki Historyczny Radziejów- synagoga i kirkut, i kamień na skwerze przy ul. Kościuszki.

Źródła:

• Dzieje Radziejowa Kujawskiego- red. J. Danielewicz, Bydgoszcz
• Radziejów poprzez stulecia- Re. D. Karczewski, Włocławek- Radziejów 2002
• Historyczny Radziejów, http://umradziejow.pl/artykul/25/653/historyczny-radziejow
• Wirtualny sztelt https://sztetl.org.pl
• WWW.cmentarze-zydowskie.pl
• Nadgoplańskie towarzystwo historyczne, http://kruszwicahistoria.blogspot.com
• WWW.fotopolska.eu
• https://www.facebook.com/KlimczakMateuszPhotography